Świętowit – wszechwiedzące bóstwo o czterech twarzach

Świętowit

*Svętovit, tj. Święto-wit – końcówka wit oznacza „zwycięski”, „pan”, „władca”.   etym. „święty zwycięzca”/ „święty pan” albo „silny pan”. Dawniej przymiotnik „święty” nie miał znaczenia religijnego (np. staropolski Świętopełk –  „silny pułk”). Niektórzy badacze twierdzą,  że słowiański Świętowit jest tym samym bóstwem, co Perun, choć występujący pod inną nazwą. Jeszcze inni widzą w połabskim bóstwie Swaroga.

Świętowit - bóg o czterech twarzach

Świętowit

Świętowit (często błędnie nazywany Światowidem) jest naczelnym bogiem czczonym przez połabskich Słowian, dawniej zamieszkujących nadbałtycką wyspę Rugię i gród Arkona. Był to główny ośrodek kultu boga „skutecznego w wyroczniach” (jak nazwał Świętowita Helmond z Bozowa, historyk i autor Kroniki Słowian). Mimo że w podaniach Saxo Gramatyka, duńskiego kronikarza, Świętowit został przedstawiony jako bóstwo znane na całą słowiańszczyznę i czczone nawet poza jej granicami (choćby przez duńskiego władcę Swena), istnieje przypuszczenie, że przede wszystkim Rugia i zamieszkujące ją plemię Ranów stanowiły wyłączny obszar wierzeń w Świętowita. Przemawia za tym fakt, iż zarówno kronika Helmonda z Bozowa, jak i dzieło Saxo Gramatyka zostały spisane pod koniec XII wieku, a więc wówczas, gdy ekspansja chrześcijaństwa zacierała ślady pogańskich tradycji.

Wydaje się, że jedynie Rugia pozostała miejscem swobodnego wyznawania wiary w dawnych, sakralnych opiekunów, jednak czy na pewno? Może nas zastanowić choćby fakt, że na terenie klasztoru w Górce Klasztornej w woj. wielkopolskim znajdują się pamiątki po prastarych obrządkach, do jakich należy m.in.  zabytkowa chrzcielnica, która – wedle lokalnych przekazów –  miała zostać wykonana z posągu Świętowita.

Świętowit czy Światowid?

W Słowniku symboli Władysława Kopalińskiego czytamy: „Głowa o czterech twarzach obróconych w cztery strony świata — wszechwiedza. Wyobrażano z taką głową bóstwo słowiańskie Świętowita (Światowita, Swantewita)”. Nazwa własna zapisana w nawiasie wyraźnie wskazuje, że można spotkać odmienne zapisy imion bóstwa – nie oznacza to jednak, że oba są słuszne! Nazwę Światowid nosiła przedwojenna gazeta, obecnie zaś można ją usłyszeć w różnych branżach, choćby spożywczych (popularna nazwa sera!). Światowidem ochrzczono także odkryty w  1848 r. w podolskiej wsi Liszkowce posąg  (pochodzący prawdopodobnie z IX lub X wieku) przedstawiający głowę o czterech twarzach obróconych w cztery strony świata.

Nazwę Światowid utrwaliło niewłaściwe rozszyfrowanie znaczenia łacińskiego „Zvanthevith” , dokonane przez Joachima Lelewela. Powiązał tę nazwę z posągiem z ukraińskiego Zbrucza. Warto dodać, że sama „tożsamość” posągu nie jest pewna. Archeolog i historyk Borys Rybakow twierdzi, że znaleziona rzeźba symbolizuje wszechświat, tj. trzy sfery kosmosu: Nieba, Ziemi i Podziemi, ponadto brak jest jakichkolwiek źródeł, które wskazywałyby na to, że w miejscu, w którym znaleziono posąg,  mógł istnieć kult Świętowita.

Świętowit - Arkona

Posąg Świętowita w Arkonie

 

Świętowit – bóstwo państwowe

Oficjalne znaczenie nadawał Świętowitowi kult z Arkony – miejscowa ludność płaciła bogu dziesięcinę. Przypadała mu także część łupów wojennych (i to część nie byłe jaka, bo aż 1/3). Podlegał mu również oddział trzystu konnych wojowników, których zadaniem było pilnować zgromadzonych w świątyni skarbów i powiększać majątek. Sama świątynia zaś, pokryta płaskorzeźbami i obłożona czerwonym dachem, mieściła okazały posąg o kształcie słupa, tzw.  axis mundi – oś świata, przedstawiający postać o czterech twarzach zwróconych w cztery strony świata. Przy posągu znajdowały się atrybuty bóstwa: róg, uzda, siodło i miecz.

Do świątyni mógł zaglądać wyłącznie kapłan – a cześć oddawana posągowi była tak wielka, że opiekun swoim tchnieniem obawiał się zubożyć sakralną sferę. U Świętowita zasięgano porad w wielu ważkich sprawach. jako bóg wegetacji mógł przepowiedzieć pomyślność bądź nieurodzaj w nadchodzących żniwach. Rokrocznie z okazji Święta Plonów kapłan sprawiający obrządki wyciągał róg z ręki kamiennego Świętowita, sprawdzał, ile ubyło miodu (albo piwa) nalanego w roku poprzednim i ogłaszał wróżbę dostatku, jeśli kielich był pełny, i nakazywał gromadzić zapasy, jeśli miodu (lub piwa) ubyło.
Świętowit był także bóstwem wojennym – to on przesądzał o zakończeniu wojny, a – zgodnie z jedną z typowych idei mitologii słowiańskiej – wierzono, iż  bogowie nocami dosiadają konie, by galopem przemierzać rozległe obszary słowiańskich ziem. Biały koń Świętowita, stanowiący nieodłączny element świątyni, był uznawany za pośrednika w kontaktach z bóstwem. Mógł się w jego imieniu wypowiadać w sprawach bitew oraz planowanych wypraw. Wróżebny koń, przechodząc przez rząd włóczni wbitych w ziemię, jeśli najpierw postawił prawe kopyto, wieścił powodzenie, jeśli zaś lewe – rezygnowano z wyprawy.
I choć, jak pisał Helmond z Bozowa w Kronice Słowian, duński król Waldemar zdobył Arkonę (1168 r.), „zniszczył miejsce święte, niwecząc cały jego [Świętowita] kult, a bogaty skarbiec złupił”, pamięć o Świętowicie, najważniejszym połabskim bóstwie,  bogu wegetacji, płodności i wojny – trwa nadal!

 

Bibliografia:

1. Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa 2012.

2. Mikołajczak Monika, Tajemnice słowiańskich bogów, Wrocław 2001.

3. Szyjewski Andrzej, Religia Słowian, Kraków 2003.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *